तेराव्या शतकामध्ये महाराष्ट्रात संस्कृत भाषा दुर्मिळ होत चालली होती. समाजातील अतिशय कमी लोक संस्कृत जाणत व त्या भाषेतील धार्मिक पुस्तके अभ्यासत. या कारणास्तव समाजातील बहुतांश लोकांना संस्कृतमधील धार्मिक ग्रंथ आणि ज्ञानसंपदेपासून वंचित रहावे लागत होते. अशा परिस्थितीमध्ये ज्ञानाच्या क्षितीजावर एक अतिशय तेजस्वी तारा जन्माला आला, ज्याने स्वत:शी सामान्य लोकांना समजणा-या भाषेत – मराठीमध्ये लिहिण्याची शपथ घेतली. हा तारा दुसरा तिसरा कोणी नसून संत ज्ञानेश्वर होते ज्यांनी त्या काळातल्या संस्कृतमधे लिहिण्याच्या प्रथेला मोडीत काढून मराठीमध्ये लिहिण्याचे धाडस दाखविले. ज्ञानेश्वर महाराजांना मराठी भाषेमधील शक्तीबद्दल ठाम विश्वास होता, त्यामुळे त्यांनी ज्ञानेश्वरीमध्ये असा उल्लेख केला आहे की याचे रसग्राही वाचक नक्की असे म्हणतील की मराठी भाषा ही अमॄतापेक्षाही मधुर आहे.

कौटुंबिक परंपरा

पैठण च्या पुर्वेला सुमारे आठ मैलावर गोदावरी नदीच्या उत्तर तीरावर आपेगाव नावचे गाव आहे. संत ज्ञानेश्वरांच्या पूर्वजांना या गावामध्ये कुळकर्णी वतन होते. उपलब्ध माहितीनुसार ज्ञानेश्वरांचे एक पूर्वज हरिपंत हे शके १०६० (सन ११३८) मध्ये येथील वतनदार होते. त्यांच्यानंतर त्यांचे वंशज रामचंद्रपंत तदनंतर त्यांचे पुत्र गोपालपंत, नंतर त्रिंबकपंत यांच्याकडे ही वतनदारी वंशपरंपरेने आली. त्या वेळी राजा जैत्रपालाचे राज्य होते त्यांनी त्रिंबकपंतांचे पुत्र हरिपंत यांना राज्यामधून देशमुखांची बंडखोरी मोडून काढण्याचे कार्य सोपवले. ही बंडखोरी मोडून काढताना झालेल्या युद्धामध्ये दुर्दैवाने हरिपंतांचा मृत्यू झाला. पुत्राच्या मृत्यनंतर व्यथित झालेल्या त्रिंबकपंतांचे भौतिक गोष्टींमध्ये मन उडाले आणि त्यानी त्याचे उर्वरित आयुष्य ईश्वरसेवेमध्ये व्यतित करण्याचे ठरविले. त्यानंतर एकदा तीर्थाटन करित असताना महान संन्यासी गोरखनाथ आपेगावी पोहोचले, त्यांनी त्रिंबकपंतांना अनुग्रहित करून त्यांचा शिष्य म्हणुन स्विकार केला. त्रिंबकपंत जे ज्ञानेश्वरांचे पणजोबा होते ते धार्मिक वृत्तीचे होते. त्यांचे द्वितीय पुत्र विठ्ठलपंत यांची ७ व्या वर्षी मुंज झाल्यानंतर लवकरच त्यांनी आपले वेद आणि शास्त्राचे शिक्षण पूर्ण केले व आपल्या वडिलांच्या परवानगीने धार्मिक स्थळी तीर्थयात्रा केल्या. लहानपणापासूनच ते धार्मिक होते. व्दारका, सप्तश्रुंगी, त्र्यंबकेश्वर, भीमाशंकर आणि इतर धार्मिक स्थळांना भेटी दिल्यानंतर विठ्ठलपंत आळंदी येथे आले. येथे श्री सिद्धोपंत यांनी आपल्या कन्येचा विवाह अनुरुप अशा विठ्ठलपंतांशी करुन दिला. लग्नानंतर विठ्ठलपंतांनी दक्षिणेकडे श्री शैल, व्यंकटगिरी, रामेश्वर, गोकर्ण आदी तीर्थक्षेत्रांना भेटी दिल्या व आळंदीला परतले. त्यानंतर ते आपली पत्नी व सासू-सास-यांबरोबर आपेगावी आले. आई-वडिलांच्या मृत्यूनंतर संपूर्ण घराची जबाबदारी विठ्ठलपंतांवर आली, परंतु त्यांच्या ठायी असलेल्या धार्मिक प्रवृत्तीमुळे त्यांचे त्यामधे लक्ष लागेना व ते आपल्या जबाबदारीपासून अलिप्त राहू लागले. त्यांच्या पत्नी रुक्मिणीबाईंच्या जेव्हा हे लक्षात आले तेव्हा त्यांनी ही गोष्ट आपल्या आई-वडिलांना कळविली व ते आपेगावी येऊन रुक्मिणीबाईंना व आपल्या जावयाला घेऊन आळंदीला परतले. विठ्ठलपंतांची काशीला जाऊन संन्यास घेण्याची ईच्छा होती व त्यांनी ती अनेकवेळा आपल्या पत्नीकडे बोलूनही दाखविली होती आणि तसे करण्याची परवानगीही मागितली होती, परंतु रुक्मिणीबाईंनी ती दरवेळी नाकारली होती. एके दिवशी मात्र ते स्नानासाठी म्हणून घराबाहेर पडले व थेट काशी गाठली. तेथे त्यांनी श्री रामानंदस्वामी यांचे शिष्यत्व स्विकारले व ब्रम्हचर्याचे पालन करू लागले. त्यांनी स्वामीजींना आपण एकटे असून पत्नी-मुलांची जबाबदारी नसल्याचे सांगितले. त्याच्यावर विश्वास ठेउन त्यांना मंत्रविद्या देऊ केली व संन्यासी बनविले आणि चैतन्याश्रम हे नवीन नावही दिले. रुक्मिणीबाईंची देवावर श्रद्धा होती, जेव्हा ही गोष्ट समजली, तेव्हा त्यांनी त्याचे दु:ख मानून न घेता काही न घडल्याप्रमाणे आपली देवावरची भक्ति कायम ठेवली. अशा प्रकारे १२ वर्ष उलटली. एके दिवशी संध्याकाळी त्या मारुतीचे दर्शन घेण्यासाठी मंदिरामध्ये गेल्या असताना तिथे त्यांना एक अतिशय बुद्धिमान स्वामी भेटले, त्यांना नमस्कार केल्यानंतर त्यांनी रुक्मिणीबाईंना पुत्रप्राप्तीचा आशीर्वाद दिला. हे ऐकल्यानंतर रुक्मिणीबाईंना हसू आवरणे कठीण झाले. स्वामीजींनी हसण्याचे कारण विचारले असता रुक्मिणीबाईंनी विठ्ठलपंतांची संन्यासी होण्याची हकिकत सांगितली. ती हकिकत ऐकून स्वामीजींनी दु:ख व्यक्त केले व चैतन्याश्रम ज्यांना त्यांनी स्वत:च्या हस्ते संन्यासत्व दिले होते, तेच विठ्ठलपंत आहेत असे लक्षात आले. त्यांना वाईट वाटले की विठ्ठलपंतांच्या शब्दावर आंधळेपणाने विश्वास ठेऊन त्यांनी एका निरपराध स्त्रीला वैवाहिक जीवनापासून वंचित ठेवण्याचा अपराध केला आहे. स्वामीजींनी तात्काळ आपला दक्षिणेकडे जाण्याचा संकल्प खंडित केला व सिद्धोपंत व रुक्मिणीबाईंना घेऊन काशीकडे निघाले. काशीला पोहोचल्यावर रामानंदस्वामींनी आपल्या शिष्याला – चैतन्याश्रमाला बोलावले व त्याच्यापुढे सर्व वस्तुस्थिती ठेवली. जेव्हा त्याने आपण केलेली चूक मान्य केली तेव्हा स्वामींनी त्यांना माफ केले व संन्यास सोडून देऊन गृहस्थाश्रम स्विकारण्याची आज्ञा केली. विठ्ठलपंतांपुढे आपल्या गुरुंची आज्ञा मान्य करण्याशिवाय दुसरा पर्याय नव्हता व ते आपली पत्नी व सास-यांसहित आळंदीला परत आले.

विठ्ठलपंतांची मुले

विठ्ठलपंतांना शके ११९५ मध्ये पहिला मुलगा झाला. त्याचे नाव निवृत्तीनाथ ठेवण्यात आले. त्यानंतर रुक्मिणीबाईंनी आणखी तीन मुलांना जन्म दिला त्यांची नावे ज्ञानेश्वर (शके ११९७), सोपान (शके ११९९) आणि मुक्ताबाई (शके १२०१) अशी ठेवण्यात आली. विठ्ठलपंत हे पहिल्यापासुनच धार्मिक प्रवृत्तीचे होते त्यामुळे त्यांनी आपल्या मुलांची नावे भारतीय तत्वज्ञानानुसार ठेवली. जेव्हा कोणी संसारातून निवृत्त होतो (निवृत्ती) तेव्हा त्याला ज्ञान (ज्ञानदेव) प्राप्त होते व जेव्हा ज्ञान प्राप्त होते तेव्हा त्याला असा पूल (सोपान) प्राप्त होतो जो मुक्ती (मुक्ताबाई) मिळवून देतो. मोक्ष मिळविण्याच्या या पाय-या विठ्ठलपंतांनी आपल्या मुलांच्या नावांमधून सुचविल्या. अशा प्रकारे ही मुले विठ्ठलपंत व रुक्मिणीबाई यांच्या देखरेखीखाली आळंदीमध्ये मोठी होत होती. धार्मिक प्रथांप्रमाणे निवृत्तीनाथांचे मुंजीचे वय झाले होते त्यामुळे विठ्ठलपंतांनी ब्राम्हणांना त्याची मुंज करण्याची विनंती केली परंतु एकदा संन्यास घेऊन परत संसार सुरू करणा-या विठ्ठलपंतांकडे ते धर्माविरुद्ध असल्याचे कारण सांगुन कोणतेही धार्मिक विधी करण्यास नकार दिला. विठ्ठलपंतांनी ब्राम्हणांना त्यांनी केलेल्या पापाचे प्रायश्चित करवून घेऊन निवृत्तीनाथांची मुंज करण्याची विनंती केली. परंतु सर्व सनातनी ब्राम्हण त्यांच्या निर्णयापासून अजिबात मागे हटले नाहीत व काही धार्मिक ग्रंथांचा आधार घेऊन पापाचे प्रायश्चित म्हणून विठ्ठलपंत आणि रुक्मिणीबाईंनी गंगा व यमुनेच्या संगमामध्ये आपले जीवन संपवावे असे सांगितले. देवभोळ्या विठ्ठलपंतानी हा निर्णय स्विकारला व आपली पत्नी रुक्मिणीबाईंबरोबर प्रयाग येथे गंगा-यमुनेच्या संगमामध्ये उडी मारुन प्राणत्याग केला. अशा प्रकारे अतिशय कोवळ्या वयामध्ये या चार मुलांना आळंदीमधील सनातनी व दुराग्रही वृत्तीमुळे अनाथ व्हावे लागले. त्या वेळी निवृत्तिनाथ केवळ १० वर्षाचे होते आणि त्यांची भावंडे अजुनही लहान होती. अशा स्थितीमधे आपण त्या मुलांचे दु:ख समजू शकतो परंतु त्या काळचे ब्राम्हण इतके निर्दयी कसे होते याचे आश्चर्य वाटते.

आपल्या माता-पित्याच्या दुर्दैवी मृत्यूनंतर निवृत्तीनाथ आपल्या धाकट्या भावंडांना घेऊन आपेगावला आले. तेथील नातेवाईकांची काही मदत होईल अशी त्यांची अपेक्षा होती, परंतु विठ्ठपंतांच्या अनुपस्थितीमध्ये सर्व नातेवाईकांनी या पोरक्या झालेल्या मुलांकडे पाठ फिरविली व मदतीचे सर्व दरवाजे बंद केले. उदरनिर्वाहासाठी निवृत्तीनाथ व ज्ञानेश्वरांना भिक्षा मागण्याची वेळ आली. या परिस्थितीमध्ये ते परत आळंदीला परतले, परंतु तेथील समाजाने त्यांना वाळीत टाकलेले होते त्यामुळे तेथेही त्यांचे चित्त लागेना. त्या काळी पैठण हे ज्ञान मिळविण्याचे एक महत्वाचे ठिकाण होते व तेथे ब्राम्हणांचे वर्चस्व होते. ज्ञानेश्वरांना एक प्रयत्न म्हणून तेथील ब्राम्हणांकडून आपल्या पावित्र्याचे प्रमाणपत्र घ्यावे असे मनात आले. ज्ञानेश्वरांच्या आग्रहाखातर निवृत्तिनाथ आपल्या भावंडांना घेऊन पैठण ला निघाले. आळंदी ते पैठण पायी प्रवास करताना त्यांना अनेक संकटांना तोंड द्यावे लागले. तेथील ब्राम्हणांनी देखील त्यांचा अव्हेर केला. ज्ञानेश्वरांनी देव हा सर्व ठायी असतो त्यामुळे सर्व त्यामुळे कोणाचा अव्हेर करु नये असे म्हणताच तेथील ब्राम्हणांनी त्यांना तेथुन जाणा-या एका रेड्याच्या तोंडी वेद म्हणविण्याचे आव्हान दिले. असे म्हणतात की ज्ञानेश्वरांनी त्या रेड्याच्या डोक्यावर हात ठेवताच तो रेडा एखाद्या ब्राम्हणाने म्हणावे तसे वेद म्हणू लागला. हा चमत्कार तेथील ब्राम्हणांनी बघितल्यावर त्यांना हार मानायला लागली व ज्ञानेश्वरांच्या दैवी शक्तीला हात जोडावे लागले. या घटनेमुळे तेथील ब्राम्हणांनी पावित्र्याचे प्रमाणपत्र तर दिले, परंतु निवृत्तीनाथ व ज्ञानेश्वरांची मुंज कधीच होऊ शकली नाही. हा चमत्कार झाल्यानंतर अजून एक चमत्कार ज्ञानेश्वरांच्या हातून नेवासे घडण्याच्या प्रतिक्षेत होता. नेवासे गावाचा उल्लेख ज्ञानेश्वरी मध्ये आढळतो जेथे त्यांनी हा ग्रंथ लिहीला. नेवासे येथे गेल्यावर त्यांना एका मृत शरीराजवळ एक स्त्री आक्रोश करत असलेली दिसली. त्या मृत व्यक्तीचे नाव सच्चिदानंद आहे असे कळाल्यावर अशा नावाची व्यक्ती निर्जीव असू शकत नाही असे म्हणून ज्ञानेश्वरांनी आपल्या हातांचा अमृतस्पर्श त्या मृत शरीरास केला व त्याला उठण्यास सांगितले. असे होताच ती व्यक्ती झोपेतून जागे झाल्याप्रमाणे उठून बसली. ह्याच सचिदानंदबाबांना नंतर ज्ञानेश्वरांनी ज्ञानेश्वरी ऐकवून त्यांच्याकडून लिहून घेतली.

भावार्थ दीपिका – अर्थात ज्ञानेश्वरी
खुद्द ज्ञानेश्वरी मध्येच नमूद केल्याप्रमाणे भगवद्गीतेच्या या एकमेवाव्दितीय अशा भाष्याची/टीकेची निर्मिती शके १२१२ साली झाली. ज्ञानेश्वरांच्या चरित्रावरुन असे लक्षात येते की त्यांनी वयाच्या सोळाव्या वर्षी ज्ञानेश्वरीची निर्मिती केली. त्या काळी उपलब्ध असलेली तत्वज्ञानाविषयीची पुस्तके, तसेच लोकांच्या चालिरीती, जीवनाचे सिद्धांत याचे ज्ञान इतक्या कमी वयामध्ये कसे असू शकते याचे आपल्याला आश्चर्य वाटते. परंतु स्वत: भगवान श्रीकृष्णांनी भगवदगीतेमध्ये सांगितल्याप्रमाणे, ज्ञानी मनुष्य हा उच्च कुळामध्ये पुनर्जन्म घेतो व आपल्या वयावर मात करतो, यावरुन आपण असे म्हणू शकतो की श्री ज्ञानेश्वरांनी हे सर्व ज्ञान आपल्या आधीच्या जन्मात मिळविले असेल व त्यांनी त्या अर्जित ज्ञानासह पुनर्जन्म घेतला असेल. भगवदगीतेमध्ये असलेल्या ७०० च्या आसपास असणा-या श्लोकांचा विस्तार करून ज्ञानेश्वरीमध्ये ९००० ओव्या लिहील्या यावरुनच त्याचे वेगळेपण लक्षात येते. उदाहरणच द्यायचे झाले तर गीतेच्या सहाव्या अध्यायामध्ये असलेल्या ४७ श्लोकांचे विस्तारित भाष्य ज्ञानेश्वरीमध्ये ४९७ ओव्यांच्या रुपात पहायला मिळते तसेच तेराव्या अध्यायाचा विस्तार करुन ११२४ ओव्या आहेत, सर्व अध्यायांची अशी संख्यात्मक तुलना करता येईल, परंतु वर नमुद केलेली वस्तुस्थिती सिद्ध करण्याची आवश्यकता नाही. ज्ञानेश्वरीची निर्मिती भगवदगीतेचा आधार घेउन केल्याचे कारण त्या काळामध्ये तो ग्रंथ सर्वांच्या श्रद्धास्थानी होता. ज्ञानेश्वरीला फक्त त्यातील तत्वज्ञानामुळे महत्व नाही, तर ते एक अद्भुत कल्पनाशक्ती असलेले काव्य आहे. त्यातील भाषासुद्धा एकमेवाव्दितीय अशीच आहे. त्यामध्ये वापरलेले शब्द तसेच वाक्प्रचार हे इतके तंतोतंत व चपखल वापरलेले आहेत की आत्तापर्यंत कोणालाही त्याऎवजी वापरता येतील असे शब्द सुचू शकलेले नाही. यामध्ये वापरलेली साजेशी अलंकारिक भाषा ज्ञानेश्वरांचे भाषेवरील प्रभुत्व दर्शविते. ज्ञानेश्वरांच्या म्हणण्यानुसार यातील मोहक भाषा वाचून त्याचे वाचक नक्की अशी प्रशंसा करतील की मराठी भाषा ही अमॄतापेक्षाही मधुर आहे. ज्ञानेश्वर हे एक योगी होते. योगविद्यांमध्ये ते पारंगत होते. ते जेव्हा या विषयावर काही भाष्य करीत तेव्हा त्यांचा आत्मविश्वास बघून असे वाटत असे की ते कोणतीही ऎकीव गोष्टी बोलत नसून स्वानुभवातून बोलत आहेत. त्यांनी घेतलेली संजीवन समाधी सुद्धा ते एक योगी असल्याचे दर्शविते. योगाबरोबरच त्यांनी भक्तीचे मुर्तिपुजेसारखे इतर मार्गही अवलंबिले तसेच त्याचे मानवजीवनातील महत्व पटवून दिले.

विठ्ठलाची भक्ती करणा-या वारकरी सांप्रदायासाठी ज्ञानेश्वरी हा श्रद्धास्थानी असलेला ग्रंथ आहे. प्रवचनांमध्ये यातील ओव्यांचा अनेकदा संदर्भ दिला जातो. वारकरी सांप्रदायाबरोबरच मराठी साहित्याचा अभ्यास करणा-या विद्यार्थ्यांसाठी सुद्धा हा महत्वाचा ग्रंथ आहे व ज्ञानेश्वरीशिवाय त्यांचा अभ्यास अपूर्ण मानला जातो. नामदेव, एकनाथ, तुकाराम, रामदास यांसारख्या संतांनी सुद्धा ज्ञानेश्वरीचे अतिशय श्रद्धेने संदर्भ दिले आहेत व ज्ञानेश्वरांचे अनुयायी असल्याचा त्यांना सार्थ अभिमान वाटतो. धार्मिक विषयावर काव्य करणा-या अनेक कवींनी ज्ञानेश्वरीमधल्या वचनांचा, विचारांचा उपयोग केला आहे व आपल्या काव्यासाठी ज्ञानेश्वरीमधून स्फुर्ति मिळाल्याचे कबूल केले आहे. जसे अनेक ग्रंथ निर्मितीसाठी भगवद्गीतेचा आधार घेतला गेलेला आहे, तसेच ज्ञानेश्वरीमधील तत्वज्ञान समजावून सांगण्यासाठी अनेक पुस्तकांची निर्मिती झालेली आहे. ज्ञानेश्वरीची निर्मिती होऊन सुमारे ७०० वर्ष उलटून गेल्यामुळे यातील भाषा आता नवीन पिढीसाठी काहीशी अनाकलनीय झालेली आहे व त्यामुळे त्यांच्यासाठी ज्ञानेश्वरी वाचणे व त्याचा अर्थ समजावुन घेणे हे एखाद्या मार्गदर्शकाशिवाय अवघड आहे.

इतर कार्य

ज्ञानेश्वरी ही भगवद्गीतेवरील टीका आहे असे मानण्यात येते, त्यामुळे ज्ञानेश्वरी निर्माण केल्यानंतर जेव्हा ज्ञानेश्वर आपले गुरू निवृत्तीनाथांकडे गेले तेव्हा त्यांनी ज्ञानेश्वरांना काहीतरी स्वतंत्र करण्यास सुचविले. त्यांच्या सूचनेनुसार ज्ञानेश्वरांनी अमॄतानुभव (अनुभवामृत) हा ग्रंथ लिहीला ज्यामध्ये त्यांनी तत्वज्ञान व योगामधील अमृतासम आलेले अनुभव सांगितले आहेत. हा ग्रंथ जरी सर्वदूर प्रसिद्ध पावला नसला तरी तो ज्ञानेश्वरीइतकाच महान आहे. त्यामध्ये वापरलेली भाषा, लिहीण्याची पद्धत, यावरून तो ज्ञानेश्वरांनी लिहीला यात काही संदेह रहात नाही. योग वसिष्ठ हा अजून एक ग्रंथ श्री ज्ञानेश्वरांनी लिहीला असे मानले जाते, परंतु त्याचा बारकाईने अभ्यास केल्यास असे लक्षात येते की जरी तो ग्रंथ लिहीण्याची पद्धत ज्ञानेश्वरीशी मिळतीजुळती वाटली तरी त्यातील रचना, भाषा तसेच काव्यकल्पना ही ज्ञानेश्वरीच्या तोडीची वाटत नाही. त्यामुळे मराठी साहित्याच्या जाणकारांमध्ये योग वसिष्ठ हा ज्ञानेश्वरीकर्ता ज्ञानेश्वरांनीच लिहिला असण्याबद्दल संदेह आहे. त्यामुळे असे वाटते की कोणीतरी ज्ञानेश्वरी लिहीण्याच्या पद्ध्तीची नक्कल करून तो ग्रंथ ज्ञानेश्वरांचा आहे असे भासविले असावे. ज्ञानेश्वरांनी सुमारे १२०० अभंग लिहीले असे मानले जाते, परंतु त्या अभंगांबाबतीत सुद्धा असाच निष्कर्ष काढता येतो की त्यामधील शब्दरचना, वैचारिक पातळी ही ज्ञानेश्वरांची वाटत नाही. आपण असे म्हणू शकतो की १२०० पैकी सुमारे ३०० अभंग हे स्व:ता ज्ञानेश्वरांनी लिहीले असावेत बाकीचे इतर कवींनी लिहून ज्ञानेश्वरांचे आहेत असे भासविले असावे.

चमत्कार

यापुर्वीच आपण ज्ञानेश्वर महारांनीच्या रेड्याच्या तोंडून वेद म्हणविल्याच्या व सच्चिदानंदांना पुनर्जिवित केल्याच्या चमत्कारांविशयी बघितले आहे. त्यानी इतरही काही चमत्कार दाखविले.
एकदा पैठण येथे एका ब्राम्हणाला त्याच्या वडीलांचे वर्षश्राद्ध घालावयाचे होते, ज्ञानेश्वरांनी त्याला श्राद्धाची सर्व तयारी करण्यास सांगितले व तेथे गेल्यावर सर्व पितरांना श्राद्धाचे भोजन करण्यास येण्याची विनंती केली. श्राद्धाच्या विधीमध्ये सर्व पितर येउन भोजन करुन जातात असे मानले जाते परंतु ते कोणासही दिसत नाहीत, परंतु ज्ञानेश्वरांच्या आवाहनानंतर पितर भौतिक स्वरुपात प्रकट होऊन त्यांनी त्या भोजनाचा स्वाद घेतला.
आळंदी येथे विसोबा नावाचा एक ब्राम्हण रहात असे, तो अतिशय कर्मठ होता, साधू, संतांचा उपहास करत असे. एके दिवशी निवृत्तीनाथांनी मुक्ताबाईंकडे मांडे खाण्याची ईच्छा व्यक्त केली. मांडे बनविण्यासाठी लागणारे भांडे नसल्यामुळे मुक्ताबाई ते भांडे आणण्यासाठी गेल्या, विसोबांनी सर्व कुंभारांना मुक्ताबाईंना काहीही देण्यास मज्जाव केला असल्याने मुक्ताबाई रिकाम्या हाताने दु:खी होऊन परत आल्या कारण या घटनेने निवृत्तीनाथ नाराज होतील असे तिला वाटले. जेव्हा ही गोष्ट ज्ञानेश्वरांना समजली तेव्हा त्यानी आपल्या योगसामर्थाच्या जोरावर स्वत:च्या शरीरामध्ये ऊर्जा निर्माण केली व मुक्ताबाईंना मांडे आपल्या पाठीवर भाजण्यास सांगितले. एखाद्या चुलीमध्ये भाजल्यासारखे ते मांडे भाजून निघाले.
चांगदेव नावाचे एक दीर्घायू योगी होते. त्यांचे वय चौदाशे वर्ष आहे असे मानले जात असे. त्यांनी आपल्या योगसामर्थ्यावर वाघ, सर्प अशा हिंस्त्र श्वापदांना वशीभूत केलेले होते. त्यांना आपल्या सामर्थ्याचा गर्व झालेला होता. ज्ञानेश्वरांचे सामर्थ्य त्यांच्या कानी पडलेले होते. एकदा ते ज्ञानेश्वरांच्या भेटीसाठी वाघावर बसून निघाले, हाती सर्पाचा असूड होता. त्यावेळी ज्ञानेश्वर आणि त्यांची भावंडे एका भिंतीवर बसलेले होते. चांगदेव भेटीला येत आहेत हे समजल्यावर ज्ञानेश्वरांनी ती स्व:ता बसलेली भिंतच चालविली व चांगदेवांच्या स्वागतासाठी सामोरे गेले. आपण फक्त प्राण असलेल्या जीवितांना वशीभूत करु शकतो परंतु ज्ञानेश्वर हे निर्जिव वस्तूंनासुद्धा वश करू शकतात हे पाहून आपण ज्ञानेश्वरांना कमी लेखण्यात चुक केली याचा त्यांना पश्चात्ताप झाला. त्यांनी ज्ञानेश्वरांची क्षमा मागून त्यांचे शिष्यत्व पत्करले.
ज्ञानेश्वरांनी केलेल्या चमत्कारांची अनेक उदहरणे देता येतील, परंतु वर दिलेल्या उदाहरणांवरुनच त्यांच्या दैवी शक्तीची प्रचिती येते.

समाधी

’अमृतानुभव’ ग्रंथाचे निर्माण केल्यानंतर ज्ञानेश्वरांनी अनेक पवित्र स्थळांना भेटी दिल्या. नामदेवांनी ’तीर्थावली’ म्हणुन संबोधल्या गेलेल्या आपल्या अभंगांमध्ये ज्ञानेश्वरांच्या या तीर्थाटनाचे चित्ररुपी वर्णन केले आहे. आपले तीर्थाटन संपल्यानंतर ज्ञानेश्वरांना आपल्या जीवनामधील कार्य संपले आहे असे वाटले व त्यांनी संजीवन समाधी घेण्याचे ठरविले. जेव्हा त्यांच्या आप्तेष्टांना या गोष्टीचे ज्ञान झाले तेव्हा हा ज्ञानाचा महासागर आपल्याला सोडुन जाणार म्हणून अतीव दु:ख झाले. परंतु ज्ञानेश्वर आपल्या निर्णयावर ठाम होते. अखेरीस त्यांनी कार्तिक महिन्यामध्ये कृष्ण पक्षात त्रयोदशीला शके १२१८ रोजी आळंदी येथे संजीवन समाधी घेतली. संत नामदेवांनी त्यांच्या ’समाधीचे अभंग’ मध्ये याचे चित्ररुपी वर्णन केले आहे. या ज्ञानाच्या सुर्यास्तानंतर त्यांच्या भावंडांच्या नजरेसमोर अंध:कार पसरला व त्यांनीसुद्धा स्वत:चे अस्तित्व संपविण्याचा निर्णय घेतला व वर्षभरामध्ये सर्वांनी आपले जीवन संपविले व या नाशवंत जगाचा निरोप घेतला.

प. पू. श्री. सदगुरू विश्वनाथ महाराज

श्री सदगुरुंचे संकल्प सिद्ध असतात. नाथाची ही प्रवाही परंपरा कुठे कुठे वाहणार हे त्यांनी आधीच ठरविले असते. श्री. रामचंद्र महाराज तिकोटेकरानंतर हि शांभवी गंगा, करवीरच्या पंचगंगेत येउन मिळाली अन चांगलीच संथ झाली. याच किना-यावर परंपरेतील पुढचे तीन सत्पुरुष झाले.
शिवस्याभत्नरे शक्ति: शक्तेरभ्यन्तरे शिव: । (सिद्धसिद्धांत पद्धती ) शिवशक्ती ऐक्याचे प्रतिपादन करणारी ही परंपरा करवीर सारख्या शक्तीपीठात येउन स्थिरावली. याला योगायोग खचितच म्हणता येणार नाही.

श्री क्षेत्र कोल्हापूर जवळचे पेठ वडगाव हे श्री विश्वनाथ महाराजांचे मूळ गाव. पराक्रमी कुलातील श्रीमान लक्ष्मणराव श्रीखंडे हे त्यांचे वडील तर विश्वनाथ हे त्यांचे सर्वात कनिष्ट अपत्य होय. बालपणीच विश्वनाथांचे मातृपितृछत्र हरपले व आजोबा हेरवाडकरांच्या आजोळी विश्वनाथ महाराज दत्तक गेले.आजोबांनी नावे ठेविले ‘गोविंद’ श्री माऊलींनी सहाव्या अध्यायात वर्णिल्याप्रमाणे ‘बालपणीच सर्वज्ञता ‘ लाभलेल्या विश्वनाथ महाराजांच्या लहानपणच्या दोन कथा प्रसिद्ध आहेत. इचलकरंजीच्या समंधबाधित घराण्यातील राजास राजवाड्यासमोरील व्यंकटेश मंदिरातील जळलेल्या पुरुषाचा दाखला विश्वनाथ महाराजांनी बालपणीच दिला होता. दुसरा प्रसंग याहीपेक्षा सुंदर आहे. जुनाट पोटदुखीच्या आजाराने त्रस्त झालेले महाराजांचे ज्येष्ठ बंधू श्री बळवंतराव तेंव्हा पंढरपुरी येउन राहिले होते. ज्येष्ठ बंधू पांडुरंग अर्चनात व्यस्त असताना श्री विश्वनाथ महाराज मात्र गुंडोजी बुवांच्या मठात ज्ञानेश्वरीत अन चक्रीभजनात मग्न असत. एकदा झालेल्या दृष्टांतानुसार त्यांनी बंधुंना विठ्ठलमंदिरी न जाण्यास आर्जविले. पण नित्यनेम चुकू नये म्हणून बळवंतराव गेले अन पठाडी गोम चावून गरुड मंडपात मूर्च्छित झाले. हे कळताच बाळ विश्वनाथ महाराज गुंडोजींच्या देवघरातील विभूती घेवून धावले. चिमूट्भर विभूती मुखात घातली व बंधूना सावध केले. श्री गुरुपरंपरेतून आलेल्या ‘ज्ञानेश्वरी’ व ‘चक्रीभजनांच्या’ अधिष्ठान पीठातील विभूती श्री पांडूरंगांच्या सेवेपरिस कांकणभर श्रेष्ठ ठरल्याची अनुभूती सर्वांनाच झाली. पण त्याचमुळे सदगुरू तत्वाच्या सगुणरूपाची आंतरिक ओढ दृढावली अन विश्वनाथ महाराज श्री सदगुरु शोधार्थ निघाले.

श्री क्षेत्र करवीर, दक्षिण काशी चातुर्मास सुरु असता श्री विश्वनाथ महाराज करवीरी परतले. याच नगरीतल्या एका मंदिरात श्री. रामचंद्र तिकोटेकर ज्ञानेश्वरीच्या अक्षरांतल्या ब्रम्हसाम्राज्य दीपिका उजळून दिवाळी साजरी करत होते. विश्वनाथ महाराजांनी डोळे मिटले, अंतरीची खूण पटली अन त्यांनी चरणांवर लोळण घेतली. रामचंद्र तिकोटेकरांनी प्रेमाने उठविले अन श्री ज्ञानेश्वरी उपासनेचा ‘आदेश’ केला. विश्वनाथ महाराज व्यास मठात पारायण करू लागले. या पारायणांमुळे योगिक प्रक्रियेने उष्णता वाढुन तळहातावर ‘वाघचवडा’ नावाचा फोड आला, पण महाराजांनी खंड पडू दिला नाही. अखेर ती पारायणे फळास येण्याचा शुभदिवस उजाडला. श्री. सदगुरूंनी विश्वनाथांना पद्मासनात बसविले, नेत्र आज्ञा चक्री नेण्यास सांगितले, परंपरा सांगुन मंत्र दिला अन सुषुम्नेत सळसळणारी ती कुंडलिनी आज्ञाचक्रांत आली नि ‘मरुत’ तत्वात विरून गेली. श्री सदगुरु चरणांहून घेतलेला श्वास ब्रम्हरंध्री स्थिरावला आणि बाळ ‘गोविंद’ विश्वाचा ‘नाथ’ झाला, ते याच मंगलक्षणी . अनुग्रहच नव्हे तर परंपरा पुढे चालविण्याचा आदेशही मिळाला. विश्वनाथ महाराजांनी धन्यतेने आनंदअश्रू पुसले, स्वत:स सावरले आणि पुनश्च चरण वंदून आपले मूळगाव अर्थात ‘पेठवडगाव’ गाठले. पिंडी ते ब्रम्हांडी हि ग्रंथातरीची खुण आता अनुभवातुन विसावला होता. पंचक्रोशीतील भक्त – अभक्तांच्या व्यथांच्या निरसनार्थ महाराजांनी पांडुरंगाच्या मंदिरात ज्ञानेश्वरी निरुपण कीर्तन सुरु केले. तेज: पुंज मूर्ती , पायात चाळ, हातात चिपळ्या आणि रंगलेले कीर्तन – नामदेवराय म्हणतात – वैष्ण्वाघरी सर्वकाळ । सदा झणझणती टाळ ।।

नेमक्या याच वेळी पोटचा पुत्र आणि कांता ईश्वराघरी गेली अन महाराज भक्तांच्या संसारात रममाण झाले. अशाच एका सायंकालीन निरुपणानंतर रुकडीच्या लक्ष्मीबाई कुलकर्णी महाराजांच्या चरणांशी लीन होऊन सुनेच्या वंध्यत्वासाठी उपाय विचारत्या झाल्या. महाराजांनी त्यांना आश्वासिले, आपल्या सदगुरूंना साधनेत विचारले व त्यानुसार श्री मारुतीरायांच्या उपासनेची आज्ञा केली. लक्ष्मीबाईचे सुपुत्र श्री. नारायणराव कुलकर्णी व सूनबाई चंद्राबाई अत्यंत दृढ श्रध्देने उपासना करू लागले. शुद्ध बीजापोटी, फळे रसाळ गोमटी. चंद्राबाईस यथावकाश ‘माधव’ . ‘गोविंद’, ‘व्यंकटेश ‘ नी ‘यशवंत ‘ ही चार पुत्ररत्ने व ‘अक्का ‘, ‘नानी’ व ‘सोनाबाई’ अशी तीन कन्यारत्ने प्राप्त झाली.

घरातील संतानविषयक समस्या जरी संपली असली तरी उपासनेने चित्तशुद्धी झालेल्या नारायणरावांचे मन आता अध्यात्माकडे अधिकच ओढ घेऊ लागले. ‘ज्ञानेश्वरी’ अन ‘गुरुचरित्रात ‘ रमू लागले. एका आर्तक्षणी नारायणरावांनी विश्वनाथ महाराजांस अनुग्रहासाठी प्रार्थिले. पुढे श्री रामचंद्र महाराजांचा अनुग्रह झाला. विश्वनाथ महाराजांनी ‘सदगुरू ‘ होण्यापेक्षा गुरुबंधू होण्यास धन्यता मानली. पुढे मातृशोक झालेल्या याच गुरुबंधू नारायणरावांच्या सदनी वास्तव्य करावी अशी विश्वनाथ महाराजांस सदगुरू आज्ञा झाली आणि विश्वनाथ महाराज ‘ रुकडीकर’ झाले.

महाराजांनी आता रुकडीत भक्तिप्रेम सुखाची पेठ वसविली. गावोगाची भक्तमंडळी रोजच्या ज्ञानेश्वरी प्रवचन – श्रवणास्तव जमु लागली. नारायणराव आणि कुटुंबीय श्री महाराजांच्या सेवेत रमून गेले. साक्षात द्वारकेचा राणा इथे पांडवाघरी राहायला आला होता.श्री महाराजांची रुकडीतील दिनचर्या म्हणजे श्री ज्ञानेश्वरीतल्या ६ व्या अध्यायाचं प्रात्यक्षिकच जणू . पहाटे साधना , नंतर देवपूजा , मग ज्ञानेश्वरी , ‘मितुला ‘ आहार , दुपारची अल्पशी विश्रांती , संध्याकाळी मळयात पंचगंगातीरी अन रात्री कीर्तन आणि निरुपण असा दिनक्रम . पण अंतरीचे अनुसंधान मात्र रात्रंदिवस . याच दरम्यान चंद्राबाई कुलकर्णी काळाच्या पडद्याआड गेल्या . सदगुरू भाष्यार्थाने माउली असतातच, पण इथे शब्दश: माऊली झाले . माधव , गोविंद , व्यंकटेश आणि यशवंत यांचे नंतरचे संगोपन स्वतः विश्वनाथ महाराजांनी केले . ‘नाथा घरची उलटी खूण’ म्हणतात ती ही . पुढे चौघांनाही अनुग्रहीत केले . गोविंदाचा गोविंदनाथ केला . तो प्रसंग मोठा अदभुत आहे . एके दिवशी विश्वनाथ महाराजांना हवा असणारा एक कागद शोधण्यासाठी भाऊदादांनी (गोविंदनाथ महाराज ) रामचंद्र महाराजांच्या पादुकासमोरची ज्ञानेश्वरी उघडली . विश्वनाथ महाराजांना अवस्थेत स्फुरलेले अनुभव शब्दांकित केलेला तो कागद हाती घेताच अदभुत आकाशपट झाला आणि विरत विश्वरुपात नटलेल्या श्री विश्वनाथ महाराजांचे तिथे दर्शन झाले . काही वेळानंतर भानावर येताच भाऊदादा महाराजांकडे धावले . महाराजांनी पहिले , क्षणात सारे जाणले व त्या परमानंदातच ‘दोवरी दोन्ही । भुजा आलो घेवोनी ।। आलिंगावया तुझे आंग ।।’ म्हणत दृढ आलिंगन दिले .’ये हृदयी ‘ घातले अन गोविंदाचा ‘गोविंदनाथ केला’ ।
याच काळात रेल्वे पुलाच्या कामासाठी रुकडीत आलेले पुण्याचे इंजिनिअर श्री गणेश वैद्य पुत्रप्राप्तीच्या मनीषेने विश्वनाथ महाराजांच्या चरणांशी आले आणि ज्ञानेश्वरीच्या रंगात रंगून गेले . राऊंची दृढ श्रदधा व उपासना महाराजांनी त्यांस अनुग्रहित केले व ‘गणेशनाथ ‘ ही नाममुद्रा दिली. पावसचे सुप्रसिदध स्वरूप ‘ स्वामी स्वरूपानंद हे गणेशनाथ महाराजांचेच सत्शिष्य होत. राऊभाऊ आता विश्वनाथ महाराजांभोवती घिरट्या घालत . पण दोन समर्थ शिष्य घडविल्यानंतर महाराज आता विरक्त होवू लागले . एकांतात रमू लागले. ज्ञानी पुरुषांच्या लक्षणांत माउली म्हणतात , ‘बहु एकांतावरी प्रीती’ । किंवा तुकोबारायांच्या शब्दांत , ‘ बैसता एकांती गोड वाटे ।’ अशाच एका सायंकाळी पंचगंगा काठच्या मनात समाधान झाल्यावर महाराज म्हणाले , ‘ ही भूमी साधी नव्हे . इथे ढवळ्या नंदीवर आरूढ झालेले शिवपार्वती मला दिसले. या नाथांच्या भूमीत अखंड सदगुरू स्मरणात रमावे असे वाटते ।’ महाराजांच्या शब्दातला अर्थ मनोमन समजत राऊ-भाऊ जागीच थरारले . त्या रात्री राऊंनी महाराजांकडे पुण्यात ज्ञानेश्वरीचा सप्ताह करावा अशी प्रार्थना केली. महाराजांनी राऊ-भाऊंचे मनोगत ओळखले. महाराज पुण्यास आले. ज्ञानेश्वरी सप्ताह थाटात सांग झाला. भाऊदादांनी निरुपणाला ओवी निवडली . ‘ इथे शरीराची माती । मेळवीन तिये क्षिती ।। सप्ताहानंतर सर्वजण आळंदीस माऊलीच्या भेटीस गेले. वासरानं माउलीकडे झेप घ्यावी , तशी झेप घेत महाराज माउलीच्या समाधीला बिलगले. अश्रूंनी अभिषेक केला व म्हणाले , ‘ माउली , हा ओला चिखलाचा गोळा तूच चाकावर चढविलास, घटाकार दिलास, त्यातून अमृत वाटून धन्य केलंस. आता तुझ्याच आज्ञेने तो तुझ्या पायाशी आणून ठेवतो व तुझ्या पायाशी उतरून ठेवतो व तुझ्या स्मरणात स्वस्थ होतो .’ निरोपाचे हे बोल ऎकून राऊभाऊ मनोमन थरारले. महाराज रुकडीस परतले अन देहीच विदेहावस्था भोगू लागले. अखेर तो निर्वाणीचा दिवस उजाडला , माघ शुद्ध तृतीय शके अठराशे चाळीस.
‘श्री विश्वनाथ महाराज चरित्रामृतांत ‘ हंसगीत’ म्हणतात – त्यादिवशी भर दुपारी । सूर्य येता माथ्यावरती ।
पाहुनी सोsहं परमहंसाची भरारी । दिग मूढ होऊन थांबला ।।(५०२)
महाराजांनी पदमासन घालून । सोsहं उर्ध्वमुखे त्रिवार आळवून ।
प्राण ब्रम्हारंध्री नेवून । शिवस्वरूपी मेळविला ।।(५०३)
महाराजांनी दाखवलेल्या पंचगंगा काठच्या मळातल्या जागी महाराजांची मुर्ती पालखीतून आली. विठठल नामाचा गजर चालू होता . आम्रवृक्ष चव-या ढाळीत होते, वारा वेळू वनात
बासरी वाजवत होता . पंचगंगा पसायदान म्हणत होती आणि इकडे –
शुद्ध कर्पुरी देहाला । कर्पुरी ज्योतीचा स्पर्श झाला ।
निरंजन निरंजनी मिसळला । ॐ शांतिः शांतिः शांतिः ।।